Gorąco namawiam do odkrywania historii bohaterów, którzy oddali życie, niosąc pomoc tym, którzy jej najbardziej potrzebowali, w czasach, w których prosty odruch solidarności wymagał często heroizmu. Pamiętajmy o tym także dlatego, że nie wiemy, nikt z nas nie wie, czy byłoby nas wtedy na to stać… – podkreślił wicepremier Piotr Gliński.

Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką jest polskim świętem państwowym. Został ustanowiony z inicjatywy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 2017 r. Jest obchodzony 24 marca – w rocznicę śmierci ośmioosobowej rodziny Ulmów z Markowej, rozstrzelanej przez niemieckich żandarmów.

Historia Ulmów

Józef i Wiktoria Ulmowie byli skromnymi mieszkańcami wsi Markowa. Podczas okupacji,  zapewne pod koniec 1942 r., mimo biedy i zagrożenia życia, dali schronienie ośmiorgu Żydom –  Saulowi Goldmanowi oraz członkom jego rodziny. Józef Ulma był sadownikiem, społecznikiem, bibliotekarzem, amatorem fotografii. Dzięki jego zdjęciom możemy dziś zobaczyć Markową i jej mieszkańców w okresie przedwojennym oraz podczas II wojny światowej. Wśród zachowanych fotografii znajdują się także te poplamione krwią ofiar niemieckiej zbrodni z 24 marca 1944 r. Jego o 12 lat młodsza żona Wiktoria opiekowała się domem i sześciorgiem dzieci. W dniu zbrodni najstarsze liczyło 8 lat, a najmłodsze półtora roku.

W 1995 r. Wiktoria i Józef Ulmowie zostali uhonorowani pośmiertnie tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. W 2010 r. prezydent RP Lech Kaczyński odznaczył ich Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2003 r. w diecezji przemyskiej rozpoczął się proces beatyfikacyjny rodziny Ulmów, który obecnie toczy się w Watykanie.

W 2016 roku w Markowej zostało otwarte Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II Wojny Światowej im. Rodziny Ulmów, współprowadzone przez MKDNiS. Obecnie trwają prace nad filmem fabularnym poświęconym ich historii.

W liczącej ok. 4,5 tys. mieszkańców Markowej Ulmowie nie byli jedyną rodziną, która została zamordowana za ukrywanie Żydów. W zbiorach Muzeum znajdują się m.in. drzwi ze śladami po kulach z egzekucji rodziny Baranków. Mimo tych tragedii, rodziny z okolicy do końca okupacji ukrywały Żydów – co najmniej 20 z nich przeżyło.

Sad Pamięci

Skalę pomocy obrazuje Sad Pamięci w Markowej – nawiązujący z jednej strony do sadowniczej pasji Józefa Ulmy, a z drugiej – do Ogrodu Sprawiedliwych w Yad Vashem. Na podświetlanych tablicach umieszczono nazwy ok. 1,5 tysiąca miejscowości, w których Żydzi ratowani byli przez Polaków odznaczonych potem tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.

Grupa Ładosia, „Zawołani po imieniu”, Plac Grzybowski

Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu prowadzi szereg działań dokumentujących nieznaną historię Polaków, którzy ratowali ludność żydowską przed Zagładą. W 2018 r. dzięki współpracy Ambasadora RP w Bernie, Muzeum Auschwitz-Birkenu oraz MKiDN odzyskano tzw. Archiwum Eissa, które dokumentuje finansowaną przez polski rząd akcję ratunkową prowadzoną w okresie II wojny światowej z Berna przez ówczesnego polskiego ambasadora Aleksandra Ładosia i jego dyplomatów oraz współpracujące z nimi organizacje żydowskie. W Bernie wystawiono wtedy kilka tysięcy nielegalnie zdobytych paszportów Ameryki Łacińskiej, ratując życie wielu ludziom. W 2020 r. ukazała się wydana przez MKiDN we współpracy Muzeum Auschwitz-Birkenau książka dr Danuty  Drywy pt. „Poselstwo RP w Bernie. Przemilczana historia”. Grupa Ładosia jest jednym z ustanowionych przez Sejm RP patronów roku 2021.

Pamięci Polaków, którzy kosztem życia własnego i rodziny ratowali Żydów, poświęcony jest projekt Instytutu Pileckiego „Zawołani po imieniu”, który upamiętnia te osoby – ich imiona i nazwiska, które zbyt długo pozostawały niewypowiedziane, nieznane, zapomniane. Materialnym symbolem upamiętnienia jest tablica z inskrypcją w języku polskim i angielskim, umieszczona na kamieniu. Przekrojowa stała wystawa poświęcona „Zawołanym po imieniu” jest prezentowana w warszawskim Domu Bez Kantów.

Z inicjatywy Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu na Placu Grzybowskim w Warszawie planowane jest stworzenie filii Muzeum Historii Polski poświęconej Polakom Ratującym Żydów podczas II wojny światowej. MKDNiS zaangażowało się również w budowę Pomnika Polaków Ratujących Żydów na Pl. Grzybowskim.

W Polsce w czasie II wojny światowej za pomoc Żydom groziła kara śmierci.

Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką – program wydarzeń

W upamiętnienie Polaków ratujących Żydów włączyły się liczne instytucje kultury prowadzone lub współprowadzone przez Ministra, które przygotowały szereg wydarzeń. Ze względu na pandemię zdecydowana większość odbywa się w przestrzeni wirtualnej.

24.03.2021

Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej – główne uroczystości

10:00 | Kościół Rzymskokatolicki pw. św. Doroty w Markowej

• Eucharystia w intencji Polaków ratujących Żydów podczas II wojny światowej i o beatyfikację Sług Bożych Rodziny Ulmów pod przewodnictwem ks. Arcybiskupa Adama Szala

10.30 | Instytut Pileckiego

• Konferencja prasowa (formuła hybrydowa, konferencja dostępna na Facebooku organizatora)
• Podczas konferencji zostaną zaprezentowane nabyte przez Instytut Pileckiego w Niemczech prywatne archiwum Eilerta Diekena, porucznika żandarmerii niemieckiej który osobiście dowodził zamordowaniem rodziny Ulmów w Markowej. Wydarzenie to będzie okazją do przypomnienia kontekstu terroru niemieckiego, z którym spotykali się ratujący Żydów, w szczególności „Zawołani po imieniu” – ci, którzy za to ratowanie zostali zamordowani. Postać Eilerta Diekena jest także wymownym symbolem nieukarania sprawców – prezentowane dokumenty dowodzą, że za swą zbrodnię nie poniósł on żadnej odpowiedzialności, wręcz przeciwnie, został pozytywnie zweryfikowany przez aliancką komisję denazyfikacyjną i otrzymał w 1950 roku od władz RFN potwierdzenie dożywotniego statusu urzędnika państwowego.

11:00 | Cmentarz parafialny w Markowej oraz Cmentarz Wojenny Ofiar Hitleryzmu w Jagielle-Niechciałkach

• Modlitwa nad grobem rodziny Ulmów
• Złożenie kwiatów na grobach markowskich rodzin ratujących Żydów (TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ MARKOWEJ)

11:30 | Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej

• Wystąpienia, w tym zaprezentowanie historii ratowania Żydów
• Odsłonięcie tablic z nazwiskami Polaków ratujących Żydów na Ścianie Pamięci
• Złożenie kwiatów przy pomniku rodziny Ulmów w Sadzie Pamięci

19:00 | Filharmonia Podkarpacka im. A. Malawskiego w Rzeszowie

• Festiwal Psalmów Dawidowych “Honorując Sprawiedliwych i Ocalonych”  – koncert poświęcony polskim Sprawiedliwym Wśród Narodów Świata (FUNDACJA IM. RODZINY ULMÓW SOAR)

Więcej informacji: https://muzeumulmow.pl/pl/aktualnosci/narodowy-dzien-pamieci-polakow-ratujacych-zydow-pod-okupacja-niemiecka-obchody-2/

Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku – Muzeum w Tykocinie

9:00 | Premiera filmu dokumentalnego „Ocalić za wszelką cenę”, reż. B. Kosel, D. Szada-Borzyszkowski, Tykocin 2021 (FB i YT)

Etiuda dokumentalna „Ocalić za wszelką cenę” opowiada o tykocińskim wątku działalności Grupy Ładosia. Dzięki współpracy polskich dyplomatów i tykocińskiego rabina Abrahama Kalmanowicza udało się uratować jedną z najważniejszych żydowskich szkół religijnych tego czasu – jesziwę mirską. Osobnym wątkiem poruszany w filmie jest postać organisty Jana Smółki zaangażowanego w dostarczanie fałszywych metryk chrztu Żydom ukrywającym się w okolicach Tykocina. Jan Smółko za swoją działalność został odznaczony Medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.

Muzeum Getta Warszawskiego

18:00 | „Irena – ingen ängel” – publikacja szwedzkiego spektaklu (z polskimi napisami) o Irenie Sendlerowej (FB organizatora)

Spektakl teatralny szwedzkiej grupy teatralnej Unga Roma, której głównym nurtem działalności są przedstawienia dla dzieci i młodzieży. Spektakl miał premierę na Gotlandii w marcu 2020. Sztuka została napisana przez Lottę Grut, dramatopisarkę i aktorkę, współzałożycielkę Romateatern i Unga Roma.

Udostepnienie tekstu popularnonaukowego dotyczący pomocy udzielanej Żydom, m.in. dotyczący działalności „grupy Ładosia” (na stronie Muzeum www.1943.pl)

Tekst dr. Jacka Konika omawiający najważniejsze zagadnienia związane z niesieniem pomocy Żydom w czasie II wojny Światowej.

Film „Niezwykła historia dwóch odważnych kobiet” – wspomnienia p. Janiny Rożeckiej https://www.youtube.com/watch?v=xTiUV0tidAs&t=163s&ab_channel=MuzeumGettaWarszawskiego

Muzeum Narodowego w Kielcach

Okolicznościowy wpis przybliżający sylwetkę Grzegorza Axentowicza, dyrektora Izby Rzemieślniczej w Kielcach w latach 30., który w okresie okupacji w Warszawie ratował Żydów.

Muzeum – Dom Rodziny Pileckich w Ostrowi Mazowieckiej

Wizyta kierownictwa Muzeum w miejscach upamiętniających Polaków ratujących Żydów w Ostrowi Mazowieckiej i okolicy (na stronie internetowej i w mediach społecznościowych organizatora).

Złożenie kwiatów przy kamieniach postawionych w ramach projektu „Zawołani po imieniu”, upamiętniających Jadwigę Długoborską i Lucynę Radziejowską, na cmentarzu w Ostrowi Mazowieckiej na grobach Jadwigi Długoborskiej i Anny Kuczyńskiej oraz na cmentarzu w Wąsewie na grobach Walerii Lipińskiej i Marianny Kwiatkowskiej.

Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej im. R. Dmowskiego i I.J. Paderewskiego

Wykład o Polakach ratujących Żydów podczas II wojny światowej (online)

Dyrektor IDMN prof. Jan Żaryn, w ramach współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą, wygłosi wykład połączony z prezentacją książki pt. „Polska wobec zagłady”. Wykład jest kierowany do polskich nauczycieli pracujących za granicą.

Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce

Okolicznościowe wpisy przypominające Rodzinę Kociszewskich, która uratowała członków Rodziny Scherów.

24-29.03.2021

Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy (1941-1944)

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata z okolic Treblinki (strona i FB organizatora)

Przez 6 dni na Facebooku oraz stronie Muzeum Treblinka będzie prezentowany cykl postów przedstawiający sylwetki osób ratujących Żydów z okolic Treblinki podczas niemieckiej okupacji.

25.03.2021

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

Irena Sendlerowa we wspomnieniach córki (FB organizatora)

Retransmisja spotkania z Janiną Zgrzembską, córką Ireny Sedlerowej, które odbyło się w Żydowskim Instytucie Historycznym z okazji 110. urodzin Ireny Sendlerowej.